Ngoài những cảnh đẹp với núi non hùng vĩ, những bông hoa ban trắng tinh khiết, mà văn hoá ẩm thực nơi đây cũng hấp dẫn không kém. Và một trong những thứ gia vị tạo nên phong vị riêng của những món ăn vùng Tây Bắc đó là hạt mắc khén. Ai đã một lần đến và được nếm thử những món ăn nơi đây cũng đều ngây ngất với hương thơm của thứ gia vị đặc biệt ấy.
Con đường lên Tây Bắc đều là đường “dốc lên khúc khuỷu dốc xuống thăm thẳm”, nhưng những cung đường ấy luôn cuốn hút bất cứ ai ham mê khám phá. Phong cảnh Tây Bắc đẹp mê hồn, thấp thoáng những ngôi nhà sàn chênh vênh trên triền dốc, những đôi mắt đen láy quyến rũ của các cô gái dân tộc. Và còn có một điều nữa đủ sức “lôi kéo” bất cứ thực khách nào đều muốn ở lại lâu hơn đó là những món ăn mang đậm nét văn hoá ẩm thực núi rừng Tây Bắc với hương thơm đặc trưng với sự góp mặt của quả mắc khén như: thịt trâu khô gác bếp, món “pa pỉnh tộp (cá nướng), gà nướng mắc khén, món chấm chẳm chéo …
Ẩn sâu trong rừng núi Tây Bắc hùng vĩ, là những cây mắc khén sai trĩu quả khi mỗi độ tháng 11 (tính theo dương lịch) về. Đến hẹn lại lên, khi ấy, bà con dân tộc thiểu số lại rủ nhau vào rừng thu hoạch quả mắc khén, trong từng gùi chỉ đầy một màu xanh của mắc khén, mang hương thơm của núi rừng về bản. Bên hiên những mái nhà sàn vùng cao là những chùm mắc khén phơi đang tỏa hương thơm ngào ngạt. Ở nơi đây, hầu như gia đình nào cũng lấy mắc khén về phơi để dùng quanh năm vì các món ăn truyền thống của người dân tộc ( đặc biệt là dân tộc Thái) đều dùng đến loại gia vị này.
Gọi mắc khén là quả nhưng chúng lại không dùng để ăn mà để làm gia vị. Thứ quả này có vị không ngọt mà cũng chẳng chua, nó có cái vị cay nồng, ngai ngái rất đặc trưng, cắn thử thấy tê tê nơi đầu lưỡi. Đối với người Tây Bắc, nếu không có mắc khén thì ăn cơm không thấy ngon.
Quả mắc khén sau khi phơi khô đúng độ sẽ được thu vào để trên gác bếp, vừa bảo quản được lâu vừa để hương thơm lan toả khắp căn bếp. Cách người Tây Bắc chế biến quả mắc khén rất thú vị, họ bỏ nguyên cả chùm mắc khén vào trong bếp chỉ còn than nóng, khói um trùm lên cả gian bếp nhỏ, khiến ai cũng cay xè khóe mắt. Thế nhưng sau đó ai cũng cảm thấy “đã” vì có một mùi hương vô cùng dễ chịu tỏa ra thơm lừng.
Ngoài ra, còn một cách chế biến khác đó là rang mắc khén trên chảo đã được nóng, đảo thật đều tay và nhanh cho chúng khỏi bị cháy, khi nào ngửi thấy mùi thơm nồng thì bắc xuống. Vì bản thân trong hạt mắc khén có khá nhiều tinh dầu nên người ta sẽ để cho nguội hẳn rồi mới giã nhỏ, đa phần để ướp với thịt cá. Thứ hạt vô cùng nhỏ bé này nhưng lại ẩn chứa một sức mạnh diệu kì, làm những món ăn tưởng chừng rất bình thường bỗng trở nên thơm ngon đặc biệt.
Trong cái lạnh se se của miền núi cao, sương mù vây phủ thích nhất là được ngồi sưởi ấm bên bếp lửa nghe người dân tộc nơi đây kể chuyện rồi ăn những món ăn của núi rừng. Cái cay cay nồng của từng hạt mắc khén tê tê nơi đầu lưỡi rồi tỏa luồng hơi ấm lan dần khắp cơ thể, xua đi cái giá lạnh mùa đông.
Hầu như trong thực đơn của người dân tộc thiểu số Tây Bắc, món ăn nào trong mâm cơm cũng có gia vị mắc khén, từ món nướng, món rán thậm chí đến cả thức chấm. Cách ăn này đã thành cái “nếp” trong đời sống của họ. Bởi vậy, những người con Tây Bắc khi xa quê luôn đau đáu nhớ về mùi hương mắc khén quê nhà.
Món ăn được nhiều thực khách ưa thích khi nhắc đến món có gia vị mắc khén là pa pỉnh tộp. Đây là món ăn khá phổ biến trong những bữa cơm hằng ngày của người dân tộc nhưng lại khá lạ so với du khách miền xuôi. Để làm được món này cần những con cá suối vừa to và phải còn tươi, thịt chắc. Cá nướng pa pỉnh tộp cần rất nhiều rau thơm và tất nhiên hạt mắc khén là thứ không thể thiếu được. Cá được kẹp xiên tre rồi nướng trên than củi. Lửa cháy tí tách, cá chín vàng đều, dậy mùi cá quyện cùng hương mắc khén, chỉ ngửi thôi đã thấy đầy hấp dẫn.
Ngoài ra, trong mâm cơm của người dân tộc thiểu số Tây Bắc còn rất nhiều món ngon từ mắc khén, đó là các món thịt khô gác bếp, là thịt nướng…. Từng miếng thịt mềm dai dai, thêm chút cay, nồng nồng của mắc khén, và cùng hương vị thơm của các loại rau khiến ai cũng phải tấm tắc khen ngon. Thêm vào đó một đĩa chẳm chéo làm từ mắc khén nữa thì món ăn càng thêm phần đậm đà, hấp dẫn. Ban đầu là cái cay đến cực độ, sự cay của ớt rừng, của mắc khén nhưng cuối cùng đọng lại nơi cuống lưỡi là vị thơm ngon khó tả.
Từ xưa đến nay, thứ gia vị đặc biệt này vẫn luôn gắn bó và là bạn đồng hành với người dân tộc thiểu số Tây Bắc. Còn gì bằng việc đến thăm thú cảnh sắc thiên nhiên núi rừng Tây Bắc và thử những món ăn tuyệt vời cùng hương vị mắc khén đặc trưng.
